Жүрөктөгү жанган от

Кыр­гыз эл акы­ны Сүй­үн­бай Эра­ли­ев­ге кай­ры­лып, адаби­ят, поэ­зия, мез­гил, адам, рух дүй­нөсү, жаштар поэ­зи­я­сы жөнүн­дө ой бөлү­шүүсүн өтүн­гөн элек. Улуу сөз уста­ты майда-баратын терип-тепчип айт­па­ган­да кыр­гыз поэ­зи­я­сын бери деген­де эле үч ирет жаңы бий­ик­тиктер­ге көтөрүү менен, дүй­нөлүк поэ­зия асма­нын­да­гы жарык жыл­да­з­дар­дын бири болуп кал­ды. XX кылым­да­гы кыр­гыз адаби­я­тын, асы­ре­се кыр­гыз поэ­зи­я­сын­да жарал­ган бий­ик­тиктер­ди, күтүлбө­гөн буру­лу­штар­ды, жаңы­лык­тар­ды, саа­ма­лык­тар­ды Ток­то­гул атын­да­гы Мам­ле­кет­тик жана А.Фадеев атын­да­гы Бүт­күл союз­дук, Жам­был атын­да­гы Эл ара­лык сый­лык­тар­дын ээси Сүй­үн­бай Эра­ли­ев­сиз эле­стетүү мүм­күн эмес. Анда сөз поэ­зия уста­тын­да.

Суроо­лор менен ойду улам кысып, чек­теп олтур­бай, жал­пы багыт­тар боюн­ча, жал­пы эле руха­ний дүй­нө, адаби­ят, чыгар­ма­чы­лык талант, акын­дын өнөр­ка­на­сы, жаштар поэ­зи­я­сы туу­ра­луу кан­дай­дыр бир алк­ак­ка чек­тел­бей ой бөлү­шөй­үн деген өзүм­дүн да ние­тим бар эле.

Түп­күлү­гүн­дө, чыгар­ма­чы­лык жөнүн­дө сөз бол­гон­до барды­гын талант гана анык­та­рын бөр­күбүздөй көр­гөнүбүз оң. А талант бол­со, акын менен бир жарал­ган, төрөл­гөн­дө каны менен кел­ген ажай­ып аалам, чек­сиз дүй­нө. Талант­ты ким­дир­би­рөө тар­туу кыл­байт же бирөөнүн талан­ты бирөө­гө жук­пайт. Анын таби­я­ты ошон­дой. Кыр­гы­здар “акыл оошот, ырыс жугу­шат” деп коет. Аны­сын­да эч талаш жок деңиз­чи. Бирок, талант-кайталангыс. Ал адам менен бир жара­лып, адам менен чогуу өлөт. Демек, ыр жазуу жөн­дөм­дүүлү­гү, бирин­чи кезек­те таби­ят­тан, теңир­ден, кал­га­ны ар ким­дин өзүнөн. Ал таби­ят тар­ту­у­ла­ган кай­та­лан­гыс шык-кудуретке кан­дай карайт, аны кан­тип кастар­лап, кан­тип кады­ры­на жетип барк­тай алат. Өтөсүнө чыга ала­бы же жокпу-кептин баары мына ошон­до.

Поэ­зия –өз мез­ги­ли­нин жан­дуу порт­ре­тин түзүп, анын тирүү үнүн баш­ка­лар­га ошол таби­гый нуку­ра каси­е­т­ин­де жет­ки­рүү, угу­зуу озуй­па­сын атка­рат. Андык­тан, ал жаңы ойл­ор­го, жаңы иде­я­лар­га, инто­на­ци­я­лар­га, образ­дар менен салы­шты­ру­у­лар­га толуп туру­шу абзел. Ал табы­лга­лар жер кат­ма­ры­нан аты­л­ган тунук булак­тай сези­лип, окур­ман­дын рух­ка чаңка­ган суусу­нун кан­ды­ру­у­га жара­сын. Бүгүн­кү поэзия- асман мей­кин­ди­ги­нен мик­ро­тол­кун­дар аркы­луу келип тур­ган энер­гия сыяк­туу.

Акын ырды эмне үчүн жазат? Бир кара­ган­да тата­ал көрүн­гөн менен жообу жөнөкөй эле. Акын өзүнүн инсанды­гын, адам­дык таби­я­тын, жан дүй­нөсүнө бей­пил бер­бе­ген чын­дык­ты, эмне­ге жөн­дөм­дүү экен­ди­гин, өзүн­дө­гү МЕН­ди баш­ка­лар­га (окур­ман­дар­га) далил­деш үчүн жазат. Баш­ка­ча айткан­да, сенин поэ­зи­яң адам­дар үчүн алар­га өзүн-өзү таа­ну­у­га мүм­күн­дүк берип, акый­кат жары­гын чач­кан күз­гү болу­у­га тий­иш. Окур­ман ал аркы­луу өзүнүн ички дүй­нөсү, анда­гы карама-каршылыктын тар­тып, өңү-түсүнө, сырт­кы тур­па­ты­на, баскан-турганына чей­ин көрө алуу керек. Ошон­дон соң, анын дүй­нө, жашоо жөнүн­дө­гү түшүнүк­төрү, көз кара­шта­ры кең­э­эт, акыл-эс чабы­ты өсөт, бир нук­ка, калып­ка түшөт. Сенин мына ошо­го куду­ре­тиң, акын­дык дара­ме­тиң жете­би, анда ыры­ң­ды жаза бер. Бол­бо­со, өзүңдү да, баш­ка­лар­ды да алдаба, уба­ра кыл­ба. “Ырда­гы орто­за­ар­лык поэ­зи­я­ны кор­гон­дук болот” деген Сер­гей Есе­нин. Баш­ка­ча айткан­да, акын тур­му­штун “шырт” этке­нине чей­ин жүрө­гү менен сер­гек, кыл­дат сезип, анан аны адам­дар­га жет­ки­ре айта алган­га гана өзүн акын деш­ке акы­луу.

Албет­те чыгар­ма­чыл адам ар дай­ым изденүүдө болуп, чыгар­ма­чы­лык түй­шүк, куба­ныч менен жашап, тыным­сыз окуп, дүй­нөнү сер­гек акыл-эс менен карап таа­ны­ган­да гана акы­бе­ти кай­тып, бая­гы бош кал­ган көкүрө­гү ырга толуп, күү­гө келип, жаңы чыгар­ма­лар­га шык берип коет. Качан, кан­тип, кай­сы убак­та калем кар­мап жазуу үстөлүн­дө олтур­га­ны­ң­ды бил­бей кала­сың.

Ар бир акын рух дүй­нөсүн өзүнүн көкүрө­гүн­дө аздек­теп аео тутуп жүр­гөн адам. Рух­тун алып жүрүүчүсү! А рух деге­ни­биз эмне, биз аны кан­дай­ча түшүнөбүз? Жеке ына­ны­мым­да, рух-табияттын адам бала­сы­на тар­ту­у­ла­ган жары­гы, нуру. Рух-адам жаны­нын, акыл-эсинин өркүн­дө­шү, бий­ик­ти­ги, зобо­ло­су. Салы­штыр­ма­луу айткан­да, акыл азыгы, өмүр куба­ты. Салы­штар­ма­луу айткан­да, акыл азыгы, өмүр куба­ты. Адам­за­ты­нын беде­лин көтөр­гөн да, анын аты дүй­нө­гө таа­ны­ткан да рух. Тарых­тын сар­гар­ган барак­та­ры­на көз жүгүр­түп олтур­саң, рухун түгөтүп, жого­туп алган эл-өз алдын­ча эл болу­у­дан кал­га­нын көрөсүң. Демек, кай жер­де, качан, кай заман же доор­до бол­бо­сун рух­ту тумар­дай ыйык тутуп, кастар­лап, кады­ры­на жете били­ши­биз керек.

Акын­дын дагы бир ыйык озуй­па­сы, милдети-чындыкты жазуу. Чын­дык, ал-түбөлүктүү, эч качан эскир­бейт. Ансыз поэ­зия тамы­ры жок дарак, уңгу­су жок сөз, тарыхы жок эл сыяк­туу. Кара­бай­сы­ң­бы, ошол үчүн Пуш­кин­ди кан­ча жыл, кан­ча заман бою оку­саң да эскир­бей, доор өткөн сай­ын, анын тар­би­я­ты­на жара­ша жаңы­ла­нып тур­бай­бы. Чындык-жүрөккө бас­кан алтын там­га. Аны эч качан кесип ыргы­тып же өчүрүп-сүртүп сала албай­сың. Көр­мөксөн болуп, далы салып коюу­га да мүм­күн эмес. Мына ошол чын­дык­ты таап жазуу жана талант­туу жазуу-бул акын өмүрүнө жогор­тон бери­л­ген ыйык тап­шыр­ма. Ал эми акын жаз­ган чын­дык­ты окур­ман жүрө­гү өзү табат. Ал чын­дык­та кан­ча­лык акый­кат бар эке­нин көрүп да турат. Ант­ке­ни, жүрөк­тө да айтып, түшүн­дүрүп туру­у­чу тил бар.

Сөз курч курал, демек, анда ошон­чо­лук мате­ри­ал­дык күч бар. Акын, сен өз дүй­нөңдүсөз бай­лы­гы­ң­ды баш­ка­лар­га бер, эгер сен бер­ге­ним аш бол­сун, алган киши ыра­азы бол­сун десең, ыра­аты бузул­ба­ган жум­шак лиризм аркы­луу, адам­га жарык бер­чү жан отто­руү аркы­луу бер.

Бирок бар­дык учур­да мез­гил­ди сез. Мез­гил да бир өзүн­чө аккан дай­ра сымал. Бир өзгөчөлүгү-анын акка­ны угул­байт, көз­гө көрүн­бөйт. Акы­рын сок­кон желар­гы дарак­ты, чөп­тү коз­гоп өпкөн сыяк­туу ал адам­ды тымы­зан козгоп-өзгөртүп өтөт. Арийне, биз аны сезбей­биз. Ошон­дук­тан, бүгүн­кү сен кан­дай­дыр бир өлчөм­дө кеч­ээ күн­кү сен эмес­сиң.

Ал эми акын мез­гил­дин даб­ы­шын угуп туру­у­га мил­дет­түү. Ансыз ал өзүнүн да, баш­ка­лар­дын да жан дүй­нөсүн бай­ы­та албайт. Себе­би, күтүүсүз пай­да бол­гон көр­көм сап­тар, терең ойлор-баары ошол жак­тан оргу­штап агып келет. Тилек­ке кар­шы, руха­ний дүй­нөсүнө алсыз, талан­ты тай­кы акын мез­ги­лине үндөш чыгар­ма берип деле жарыт­пайт. А поэ­зи­яда жаңы иде­ал­дар­га, образ­дар­га, инто­на­ци­я­лар­га, не бир түр­күн салы­шты­ру­у­лар­га бай ырлар­ды гана өмүр бар.

1960–70- жыл­дар­да биз­дин поэ­зи­яда вер­либр менен ак ырдын чоң тол­ку­ну, шар аккан суу­дай агы­мы болуп өттү. Алар­ды биз көп­кө кабыл ала албай кый­нал­дык. Ант­ке­ни, буга чей­ин биз­дин акын­дар­да андай жаңы­чыл тажрый­ба жок бол­чу. Менин “Жыл­ды­здар­га сая­кат” поэ­мам дал ошол кыр­да­ал­га туш кел­ди. Аны тап­та­кыр жери­ген­дер да, жак­тыр­ган­дар да, эки орто­до эки анжы кал­ган­дар да бол­ду. Анын айла­на­сын­да­гы талаш-тартыш айлар­га эмес, жыл­дар­га созул­ду. Масе­ле Кыр­гыз­стан КП Бор­бор­дук коми­те­т­ин­де тал­ку­у­га коюл­ган­га чей­ин бар­ды.

Кийин-кийин бул сыяк­туу ар кан­дай изденүүлөр менен табы­лга­лар поэ­зия үчүн аба менен суу­дай керек экен­ди­гин тур­муш өзү далил­деп кой­ду.

Азыр эми “ак ыр” жаза­сы­ң­бы, “кара ыр” жаза­сы­ң­бы, аңда эч ким­дин жуму­шу да бол­бой кал­ды. Көр­көм адаби­ят качан да бол­со элдин сый­мы­гы болуп кел­ген. Ал эми поэ­зия духу өлбөс жана адам­дар­га эч качан жогол­бос дух. Ант­ке­ни, ал адам жөнүн­дө­гү моно­лог, адам менен адам­ды бай­ла­ны­шты­рып, орто­до сүй­үүнү алып чыгу­у­чу илим. Ал жөн бир кумар­чы­лык эмес, бүтүн­дөй жашо­онун маз­му­ну. Акын­дын поэ­ти­ка­лык бий­ик духу окур­ман­га эсте­ти­ка­лык таа­сир, көтөрүңкү маа­най жана жашо­ого шык берип коет. Немец­тин ойчу­лу Юнгер­дин: “Эгер акын­дар жок бол­со, дүй­нө суп­сак бол­мок“ деп айтка­ны бар. Поэ­зия адам­дын сези­мин­де­ги. Жан-дүйнөсүндөгү, акыл-эсиндеги сырын, тую­мун, табыш­ма­гын ачып берүү­гө чакы­ры­л­ган илим сыяк­туу.

Даяр­да­ган Б.Таштаналиев,
“Кыр­гыз туусу” гезит
2–4 апрель, 2002‑ж.